Twierdza Toruń | www.torun.pl

Serduszko w kolorze ukraińskiej flagi

Turystyka

Twierdza Toruń

W Toruniu znajduje się zabytek militarny najwyższej klasy: jeden z najpotężniejszych systemów fortyfikacyjnych w Polsce, wybudowany przez Prusaków pod koniec XIX wieku do obrony granicy wschodniej Prus.

Wybudowanie tego systemu miało związek ze strategicznym położeniem Torunia na XIX-wiecznej mapie Europy: miasto leżało wówczas na granicy Prus i Rosji, która w okolicach Torunia przebiegała wzdłuż rzeki Drwęcy. Dzięki pruskim fortom Toruń uzyskał w XIX wieku rangę miasta-twierdzy.

Projektowanie Twierdzy Toruń rozpoczęło się w 1872 roku. W czasie 37 lat powstało około 200 dzieł obronnych. W sumie w Toruniu wybudowano 7 fortów głównych, 6 fortów pośrednich, 6 baterii artyleryjskich, 32 duże schrony piechoty, 52 schrony międzypola - artyleryjskie i amunicyjne. Forty zostały rozmieszczone dookoła całego miasta. Do dziś zachował się ich niezwykle czytelny układ.

Na decyzję o powstaniu twierdzy wpłynęło wprowadzenie w 1859 r. dział o gwintowanych lufach i prochu bezdymnego w 1879 r. Dzięki tym wojskowym ulepszeniom znacznie zwiększyły się osiągi artylerii. Właśnie dlatego XVII-wieczny wał wokół Torunia nie stanowił już wystarczającego zabezpieczenia dla miasta.

Pruska koncepcja obrony Torunia została oparta na budowie potężnych fortów - baterii artyleryjskich oddalonych o kilka kilometrów od centrum miasta. Pierwotne plany zakładały budowę 5 fortów głównych i 2 pośrednich. Kolejne założenia zwiększały ilość planowanych obiektów. Pierwsze powstały Forty II i XI (według dzisiejszej numeracji), następnie IV, V, VII i XV, XIII, IX. Ten etap rozwoju przypada na lata 187-1884.

Mimo ogromnych nakładów finansowych jeszcze przed ukończeniem budowy Twierdzy Toruń, pojawienie się w 1883 r. nowego, skuteczniejszego typu amunicji zmusiło do stopniowej reorganizacji twierdzy przez zmniejszanie roli fortów głównych - artyleryjskich na rzecz pośrednich fortów piechoty oraz budowę mniejszych, lecz liczniejszych obiektów międzypola, zamykających przestrzenie między fortami. W latach 1888-1893 zagęszczono sieć fortów o kolejne, czyli Forty III, VI, VIII, X, XII, i XIV. Jako ostatni powstał Fort I i był on najnowocześniejszym fortem całej twierdzy. W tym czasie powstały też liczne schrony i obiekty ziemne między nimi. Przebudowie uległ leżący na prawym brzegu Wisły Przyczółek Mostowy.

Przez całe lata 90. (XIX stulecia) i ostatni raz w 1914 r. modernizowano toruńską twierdzę między innymi przez dodawanie artyleryjskich baterii skrzydłowych przy większości fortów, artyleryjskich baterii pancernych (między Fortami XI i XII, XII i XII, XIII i XIV oraz eksperymentalnej przy Forcie XI) i punktów obserwacyjnych piechoty i artylerii na fortach. Wyjścia z obiektów otrzymały zabudowę labiryntową, która zabezpieczała wnętrza przed falą uderzeniową wybuchu.


Schemat rozmieszczenia toruńskich fortów:

Obiekty wybudowane w latach 1877-1884 oraz w latach 1886-1893

 

  • Fort I (Sobieskiego) - prowadzi do niego ulica Winnica, w pobliżu przebiega żółty szlak turystyczny. Najnowocześniejszy fort w Toruniu i jednocześnie najstarszy fort pancerny II Rzeszy. Wybudowany został w latach 1888-1892 jako ostatni fort Torunia. Wyposażony w najcięższą artylerię twierdzy – 4 haubice kalibru 210 mm umieszczone w wieżach pancernych. Posiadał też dwa pancerne punkty obserwacyjne artylerii i dwie wieżyczki obserwacyjne piechoty.
     
  • Fort II (Czarneckiego) - leży w kwadracie ulic Szosa Lubicka, Cyprysowa, Mocarskiego i Rydygiera. Wybudowany jako modelowy główny fort artyleryjski. W ramach modernizacji otrzymał nowoczesne stanowisko obserwacyjne artylerii wz.87 (PBSt. 87).
     
  • Fort III (Jabłonowskiego, "Długa Bateria") - znajduje się przy ulicy Marii Skłodowskiej-Curie. Schron artyleryjski dla 18 dział, otoczony wałem i fosą.
     
  • Fort IV (Żółkiewskiego) - wybudowany pomiędzy ulicą Chrobrego a Kociewską. Jako jedyny w Toruniu w pełni przygotowany obecnie do zwiedzania, mieści się w nim schronisko turystyczne na 100 miejsc i restauracja. Główny fort artyleryjski w trakcie budowy przeprojektowany dla potrzeb piechoty. W ramach modernizacji otrzymał nowoczesne stanowisko obserwacyjne artylerii wz.87 (PBSt. 87).
     
  • Fort V (Chodkiewicza) - znajduje się przy ulicy Polnej, na wysokości Giełdy Towarowo–Warzywnej. Główny fort artyleryjski w trakcie budowy przeprojektowany dla potrzeb piechoty. W ramach modernizacji otrzymał nowoczesne stanowisko obserwacyjne artylerii wz.87 (PBSt. 87), krótko przed wybuchem I wojny światowej zamontowano w nim wzmocnienia stropów z blachy falistej.
     
  • Fort VI (Wiśniowieckiego) - obecnie leży na terenie jednostki wojskowej przy Szosie Chełmińskiej przed wjazdem na osiedle Wrzosy. Zaprojektowany jako typowy fort piechoty na planie trapezu.
     
  • Fort VII (Kościuszki) - wybudowany u zbiegu ulicy Polnej i Szosy Okrężnej. Główny fort artyleryjski, w trakcie budowy przeprojektowany dla potrzeb piechoty. W jego pobliżu przebiega zielony szlak turystyczny.
     
  • Fort VIII (Kazimierza Wielkiego) - od ulicy Bielańskiej prowadzi do niego leśna ścieżka. Zaprojektowany na planie trapezu jako typowy fort piechoty, posiadał baterie skrzydłowe, jako jedyny w Toruniu posiadał 3 wieżyczki obserwacyjne piechoty.
     
  • Fort IX (Bolesława Chrobrego) - znajduje się przy Szosie Okrężnej naprzeciwko stadionu żużlowego. Pośredni fort artylerii przeprojektowany dla potrzeb piechoty, nieukończony ze względu na wprowadzenie nowej amunicji burzącej.
     
  • Fort X ("Bateria Nadbrzeżna") - leży między ulicą Przy Grobli, Zagrodową a ogrodami działkowymi. Otwarta bateria artyleryjska sześciu 120 mm armat kontrolujących dolinę Wisły, zabezpieczona częściowo fosą. Jako jedyny fort zespołu nie otrzymał ani jednej wieżyczki obserwacyjnej piechoty.
     
  • Fort XI (Batorego) - obecnie stanowi zaplecze magazynowe Polmozbytu przy ulicy Poznańskiej. Wybudowany jako modelowy, główny fort artyleryjski.
     
  • Bateria Doświadczalna AB IV - przy ul. Poznańskiej (cmentarz Kluczyki), w pobliżu poligonu.- Skansen Forteczny. Bateria służyła testom eksperymentalnej wieży z armatą 10cm. Planowano rozbudowę do formy dwu wieżowej ale projekt zarzucono na rzecz baterii półpancernych.
     
  • Bateria Półpancerna S.L.B. - na krawędzi poligonu, w pobliżu Baterii AB IV - Skansen Forteczny. Bateria złożona z bloku bojowego dla trzech armat w wieżach typu okrętowego oraz dużego schronu amunicyjnego, niegdyś połączonych kolejką wąskotorową dowożącą amunicję.
     
  • Fort XII (Bema/Jagiełły) - znajduje się na terenie poligonu wojskowego przy przedłużeniu ulicy Drzymały. Zaprojektowany na planie trapezu jako typowy fort piechoty.
     
  • Fort XIII (Kniaziewicza) - znajduje się na końcu ulicy Kniaziewicza. Główny fort artylerii, nieukończony ze względu na wprowadzenie nowej amunicji burzącej. Obiekt wojskowy.
     
  • Fort XIV (Dwernickiego) - wybudowany przy ulicy Łódzkiej na wysokości zjazdu na ulicę Włocławską. Fort pośredni piechoty. Plan zbliżony do trapezu, czoło i lewy bark fortu osłaniany fosą. Obiekt wojskowy.
     
  • Fort XV (Dąbrowskiego) - leży u zbiegu ulicy Lipnowskiej i Rypińskiej. Główny fort artylerii przeprojektowany dla potrzeb piechoty. W ramach modernizacji otrzymał nowoczesne stanowisko obserwacyjne artylerii wz.87 (PBSt. 87).

Interesujące serwisy internetowe:


Publikacje o Twierdzy Toruń:

  • R. Belostyk, Napoleońska twierdza Toruń, Fortyfikacja, tom V, część I, Warszawa-Kraków 1998, s. 55-72
  • K. Biskup, Fortyfikacja pancerna twierdzy toruńskiej, Fortyfikacja tom I , Warszawa- Kraków 1995 , s. 91-113
  • K. Biskup, Twierdza Toruń -obwód wewnętrzny 1814-1914, Fortyfikacja, tom V, część I, Warszawa-Kraków 1998, s. 73-86
  • K. Biskup, Twierdza fortowa Toruń -obwód wewnętrzny 1877-1914, Fortyfikacja, tom V, część I, Warszawa-Kraków 1998, s. 87-106
  • K. Biskup, J. Stankiewicz, Miasto-twierdza - przemiany obrazu architektonicznego w XIX wieku [w:] Sztuka XIX wieku w Polsce. Naród-miasto. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Poznań, grudzień 1977, Warszawa 1979, s. 233-250
  • J.Bogdanowski, Krajobraz warowny XIX/XX w: Dzieje i rewaloryzacja, Kraków 1993
  • Denkschrift über die polnische Landesbefestigung, Berlin 1941
  • B.Dybaś, Nowożytne obwarowania Torunia - początki Twierdzy Toruń, Fortyfikacja tom V, część I, Warszawa-Kraków 1998, s. 29-50
  • M.Giętkowski, Twierdza Toruń w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego, Fortyfikacja tom V, część I, Warszawa-Kraków 1998, s. 115-122
  • M.Giętkowski, Z. Karpus, W. Rezmer, Twierdza Toruń. Stan w latach dwudziestych XX w.. Dokumenty, Toruń 2001
  • L.Narębski, Problematyka konserwatorska Fortu IV "Żółkiewskiego" w Toruniu, Fortyfikacja tom V, część I, Warszawa-Kraków 1998, s. 141-150
  • L.Narębski, Zagadnienia ochrony pierścienia zewnętrznego twierdzy Toruń - architektura, przestrzeń środowisko, Przegląd Regionalny, R. 1, nr 1, Toruń 1995, s. 93-105
  • A.Nieuważny, Napoleońska twierdza Toruń-stan badań, Fortyfikacja tom V, część I, Warszawa-Kraków 1998, s. 51-54
  • J. Okoński, Fort IV w Toruniu jako obiekt turystyczny, Fortyfikacja, tom V, część I, Warszawa-Kraków 1998, s. 137-140
  • H. Piskorska, Zbiory kartograficzne Archiwum m. Torunia, Toruń 1938, Wydawnictwa Archiwum miasta Torunia, z. 1.
  • J. Stankiewicz, Twierdza Toruń (Część I), Zap. Hist., t. 37: 1972, z. 4, s. 9-68
  • J. Stankiewicz, Twierdza Toruń (Część II), Zap. Hist., t. 38: 1973, z. 1, s. 31-96
  • J. Stankiewicz, Twierdza Toruń (Część III), Zap. Hist., t. 38: 1973, z. 4, s. 81-120
  • J. Stankiewicz, K. Biskup, Twierdza Toruń (Część IV), Zap. Hist., t. 43: 1978, z. 4, s. 77-124
  • A.Tomczak, Plany Torunia z czasów Księstwa Warszawskiego (1807-1815), Zap. Hist., t. 38: 1973, z. 1, s. 171-185
  • E.Tomczak, Twierdza Toruń w średniowieczu, Rocznik Toruński nr 5 (1971) 1995, s. 91-113
  • E.Tomczak, Twierdza Toruń w latach 1871-1920, Toruń 1973, mps pracy doktorskiej, Bibl. UMK Dr 743
  • K.Wajda, Gospodarka, rozwój przestrzenny i społeczeństwo Torunia w okresie budowy twierdzy fortowej w XIX w., Fortyfikacja, tom V, część I, Warszawa-Kraków 1998, s. 107-114
  • Ziółkiewicz, Elementy obronne miasta Torunia, Jantarowe Szlaki, R. 26: 1983, nr 3, s. 27-34.

Najczęściej czytane aktualności

  • Na zdjęciu: walka bokserska
    Miasto, Sport
    9 i 10 grudnia 2023 r. w hali tenisowej przy ul. Szosa Chełmińska odbędą się walki finałowe Mistrzostw Polski w Boksie Olimpijskim.
  • Na zdjęciu: otwarcie Mistrzostw Polski w Boksie Olimpijskim
    Miasto, Sport
    Od 4 do 10 grudnia 2023 r. Toruń jest stolicą boksu – rozpoczęły się Mistrzostwa Polski seniorek i seniorów w boksie olimpijskim.
  • Na zdjęciu: stół z kolorowymi papierami, przy nim siedzą dzieci podczas warsztatów
    Kultura, Miasto
    Przy ul. Kościuszki, w obrębie dawnych Młynów Richtera oficjalnie otworzono Młyn Kultury, w którym swoje miejsce znalazły trzy instytucje kulturalne, kierowane przez Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego.
  • Na zdjęciu; rzeźba mostu im. gen. E. Zawackiej wykonana w lodzie
    Miasto
    Jedną z atrakcji 10. rocznicy powstania mostu gen. Elżbiety Zawackiej było rzeźbienie mostu w lodzie. Spektakularna rzeźba stanęła na Rynku Staromiejskim.
  • Kultura, Miasto, Sport
    Od 10 lat białe łuki mostu im. gen. Elżbiety Zawackiej są nieodłącznym elementem panoramy Torunia. Rocznicę otwarcia drugiego toruńskiego mostu drogowego obchodzimy w ten weekend.
  • Na zdjęciu: grupa osób, w tle most drogowy
    Drogi, Miasto
    Liczne grono torunianek i torunian wraz z prezydentem Michałem Zaleskim pozowało do wspólnej fotografii z mostem drogowym im. gen. Elzbiety Zawackiej w tle z okazji 10. rocznicy jego otwarcia.
  • Poznaliśmy laureatów 44. edycji konkursu plastycznego pn. „Moja przygoda w muzeum”. Organizatorem konkursu jest Muzeum Okręgowe w Toruniu.
  • 10 grudnia 2023 r. na Lodowisku Mentor Sport rozegrany zostanie coroczny turniej charytatywny Świąteczna Bitwa Gwiazd.
  • Dobra informacja dla miłośników jazdy na łyżwach. 16 grudnia 2023 roku otwarte zostanie lodowisko sezonowe Przy Skarpie. Po dłuższej przerwie ponownie otwarte zostanie sezonowe lodowisko MOSiR, które znajduje się przy ul. Przy Skarpie 2. Pierwsi łyżwiarze będą mogli wejść na lód 16 grudnia 2023 roku. Lodowisko będzie czynne od poniedziałku do...
  • Obywatele Ukrainy mogą skorzystać z bezpłatnej doraźnej pomocy psychologicznej.
  • Prezydent Torunia Michał Zaleski odwiedził z opłatkiem i upominkami toruńskie kluby seniora.
  • 9 i 10 grudnia 2023 r. w hali tenisowej przy ul. Szosa Chełmińska odbędą się walki finałowe Mistrzostw Polski w Boksie Olimpijskim.
  • Od 10 lat białe łuki mostu im. gen. Elżbiety Zawackiej są nieodłącznym elementem panoramy Torunia. Rocznicę otwarcia drugiego toruńskiego mostu drogowego obchodzimy w ten weekend.
  • W najbliższą niedzielę, 10 grudnia 2023 r., w rejonie Motoareny odbędzie się impreza samochodowa „4. Toruńska Barbórka”. W związku z tym z ruchu na kilka godzin zostanie zmieniona organizacja ruchu.